Evliya Çelebi Kimdir? Hayatı ve Eserleri

Adını çok sık duyduğumuz ve muzipliği ile ünlü bir karaktere sahip olan Evliya Çelebi, gezgin olarak sürdüğü yaşamında elde ettiği gözlemleri ile hala hayatımıza yön ve ilham vermeye devam ediyor. Derviş Mehmed Zilli adıyla da bilinen Evliya Çelebi, 17. yüzyılın en önde gelen gezginlerinden biri olarak bugün bile vizyonumuza katkıda bulunuyor. Yarım asrı geçen bir süre Asya, Avrupa ve Mısır topraklarını gezen ünlü gezgin tüm gördüklerini ve deneyimlerini Seyahatname isimli 10 ciltlik eserinde bir araya getirmiştir.

Son derece muzip bir kişiliği olan Evliya Çelebi’nin bu yönünü yazı dilinde ve üslubunda da görmek mümkün. Tarihe ışık tutan çok önemli bir seyyah olan Evliya Çelebi, yaşamış olduğu dönemde sürekli gezerek notlar almış ve tüm bu notları en önemli tarihçilerin bile referans olarak aldığı Seyahatname isimli eserinde bir araya getirmiştir. Söz gezginlerden açılmışken daha önce hazırlamış olduğumuz Tarihe Adını Yazdıran Ünlü Gezginler başlıklı yazımıza da göz atabilirsiniz.

Evliya Çelebi Kimdir, Eserleri Nelerdir?

Ünlü seyyah Evliya Çelebi 1611 yılında İstanbul’da dünyaya gelmiştir. Ailesinin Kütahya’dan gelerek İstanbul Unkapanı’na yerleştiği söylenir. Babası, kuyumcu ustası Mehmet Derviş Zilli’dir. Babasından tezhip, hat, nakış ve musiki öğrenmiştir. Doğduğu şehir olan İstanbul’da Medrese eğitimi alan Evliya Çelebi 24 yaşındayken hafız olur. Dönemin padişahı IV. Murat, Evliya Çelebi’nin sesinin güzelliğini duyduğunda onu saraya aldırır.   

Ünlü seyyah, Seyahatname’nin önsözünde bir gün rüyasında Hz. Muhammed’i gördüğünden söz eder. Şefaat ya Resulallah demek istediği halde seyahat ya Resulallah dediğini ve o günden sonra kalbine seyahat arzusunun ateşi düştüğünü söyleyen Evliya Çelebi, gittiği her yeri en ince ayrıntısına kadar satırlara dökerek asırlar ötesine ulaşmasını sağlamıştır. 

En çok Kütahya ve İstanbul arasında seyahat eden Evliya Çelebi’nin adım adım gezdiği yerleri Bursa, İzmir, Trabzon, Erzurum, Azerbaycan, Kırım, Sofya, Avusturya, Gürcistan, Arnavutluk, Gümülcine, Teselya, Kandiye olarak sıralayabiliriz. Gezip gördüğü her yerin sosyal yaşantısını, kültürünü, konuşma ve iletişim şekillerini, ticaret alışkanlıklarını kaleme alan Evliya Çelebi, kendine has üslubuyla da dikkat çeker. 

10 ciltlik bir dev eser olan Seyahatname’yi yaklaşık 50 yılda tamamlayan gezgin, yaşadığı dönemde ulak olarak da görev yapmıştır. Ulaklık yaparken de pek çok şehri gezme fırsatı yakalayan Çelebi’nin 1682 yılında Mısır dönüşünde hayata veda ettiği rivayet olunmaktadır. Kimi kaynaklar ise onun İstanbul’da vefat ettiğini yazmaktadır.   

Seyahatname Nasıl Bir Eser?

Evliya Çelebi’nin gezmeye ve araştırmaya olan merak duygusu çocuk yaşlarda babasının anlattığı öykü ve masallardan beslenmiştir. 50 sene boyunca gezerek gözlemlerini biriktiren seyyah, bu gezileri sırasında Osmanlı İmparatorluğu’nun komşu ülkelerle olan ilişkilerini de aktarır.   

Seyahatmane’nin üslubu da en az içeriği kadar şahsına münhasır özellikler gösterir. Eserde, Evliya Çelebi’nin yaşadığı dönemde popüler olan Divan edebiyatının yazın şekli olan düzyazıdan ziyade, gündelik konuşma diline yakın olan basit ve yalın bir dil kullanılmıştır. Son derece akıcı, sürükleyici, zaman zaman mizahi ve alaycı bir üslup kullanan seyyah, bu yönüyle de sevilmiş ve akılda kalmıştır.     

Seyahatname’de belli bir zaman kipi yoktur. Geçmiş zamanla gelecek zamanın iç içe geçmiş olduğunu görürüz. Bu da esere kıvrak, ahenkli ve renkli bir ruh kazandırmıştır. Evliya Çelebi eserinde sadece anlatmaz aynı zamanda masallara, ninnilere, söylencelere, türkülere, öykülere, eğlence ve inançlara, giyim kuşam özelliklerine, toplumsal davranış dinamiklerine de yer verir.

Ünlü seyyah kitabında, gittiği yerlerle ilgili bilgilerin yanı sıra  cami, kilise, havra, manastır, han, hamam, mescid, çeşme, konak, saray, kale, sur, kule gibi yapılardan da dem vurur ve bunlarla ilgili ayrıntılı bilgiler de paylaşır. Gezmenin, görmenin, seyahat etmenin insan ufkunu nasıl genişlettiği ve vizyonu ne kadar genişlettiği düşünüldüğünde Seyahatname’nin ne kadar önemli bir eser; merak ve öğrenme arzusunu ne denli tetikleyici bir kaynak olduğu da ortaya çıkmaktadır.